७–८ हजार जति वास्तविक बसोबास हुने स्थानीय जनसंख्या भएको मुस्ताङ, नेपालको भू–भागमा सबैभन्दा कठोर मौसम, वर्षभरि चल्ने हिमाली हावा, समुद्री सतहदेखि अत्यधिक उचाइ र यातायातको न्यून पहुँच जस्ता चुनौतीहरूको बीचमै उभिएको एक अद्भुत आर्थिक शक्ति केन्द्र बनेको छ। जनसंख्याले भन्नु पर्ने हो भने, एउटा साधारण गाउँपालिकाको जति पनि नपुग्ने त्यस्तो क्षेत्रले आज नेपालकै उत्पादन र निर्यात क्षमतामा ठूला–ठूला जिल्लालाई मात दिँदै आएको छ।
मुस्ताङको यो “हिमाली निर्यात पावर” संख्याले मात्र हैन, कहिलेकाहीँ अविश्वास जस्तो लाग्ने वास्तविकताले बोल्छ।
• १ वर्षमै १ अर्ब रुपैयाँभन्दा बढी स्याउ (Apple) निर्यात— मुस्ताङका स्याउको स्वाद, सुगन्ध, गुणस्तरको माग नेपाल मात्र नभई भारतसम्म फैलिएको छ। कठोर मौसमले बनाइदिएको प्राकृतिक मिठास नै यसको ब्राण्ड बनेको छ।
• च्यांग्रा (Himalayan Mountain Goat / Chyangra) निर्यात ८० करोड— मुस्ताङको च्यांग्राबाट बन्ने ‘पश्मिना’ विश्वकै उच्चस्तरीय कपडाका रूपमा चिनिन्छ। कठोर हिमाली वातावरणमा हुर्केको च्यांग्राको ऊन महँगो हुनु स्वाभाविक पनि हो।
• ६३ करोड रुपैयाँ बराबरको आलु (Potato) निर्यात— हिमालको चिसोमा उत्पादन हुने आलुको स्वाद फरक, गुणस्तर मजबुत र भण्डारण क्षमता उच्च हुने भएकाले बजारमा माग निरन्तर उच्च रहन्छ।
• करीब ५० करोड बराबरको छुर्पी र जडीबुटी (Churpi & Medicinal Herbs)— मुस्ताङका चरनबाट प्राप्त प्राकृतिक घाँस, जैविक पद्धतिमा पालेका गाई–भैँसीको दूधबाट बन्ने छुर्पी, साथै दुर्लभ जडीबुटीहरूको मूल्य अन्तर्राष्ट्रिय बजारमै ठूला हुन्छ।
• पर्यटन व्यवसाय (Tourism) बाट ६ अर्ब रुपैयाँ— मुक्तिको देश, कालीगण्डकी खोंच, मुस्ताङका गुफा, ल्होमान्थाङको इतिहास, निलगिरी–धौलागिरीको छायामा यात्रा… प्रत्येक वर्ष हजारौँ पर्यटकले मुस्ताङलाई नेपालको प्रिमियम डेस्टिनेसन बनाइदिएका छन्।
• मार्फा ब्राण्ड वाईन (Marpha Brand Wine) निर्यात १ अर्ब नजिक— मार्फाको स्याउबाट बन्ने अल्कोहलिक पेयले कति तहमा ब्राण्ड बनेको छ भने, ‘मार्फा’ भन्ने शब्द नै स्वाद र मौलिकताको प्रतीक बनिसक्यो।
यी सबै उत्पादन, मूल्य र प्रभाव कुनै ठूला उद्योग, मेकानाइज्ड फर्म वा विशाल सहरबाट होइन—
७–८ हजार मानिस बस्ने कठोर हिमाली भूगोलबाट आएको चमत्कार हो।
डेटा अनुसार जिल्ला जनसंख्या १४–१५ हजार भए पनि वास्तविक स्थायी बसोबासी ६–७ हजार मात्र। यति सानो जनसंख्या भएको क्षेत्रले हरेक वर्ष करोडौँ होइन, अरबौँ मूल्य बराबरको राष्ट्रिय अर्थतन्त्रमा योगदान दिइरहेको छ।
यसैले यथार्थ सरल छ—
समस्या ठाउँमा होइन, मानसिकतामा छ।
जहाँ इच्छाशक्ति, व्यवस्थापन, पहिचान र निरन्तरता हुन्छ, त्यहाँ कठिन भूगोल पनि अवसरमा बदलिन्छ।
मुस्ताङले त्यही काम गरेर देखाइदिएको छ—
स्रोत सीमित हुँदा पनि सफल हुन सकिन्छ, यदि क्षमता खुलाउन सही सोच र लगन छ भने।